Skuteczne wydawanie poleceń i system żetonowy – jako sposoby na trudne zachowanie dziecka
Skuteczne wydawanie poleceń
Wydawanie poleceń innym nie jest łatwe, zwłaszcza, gdy ich adresatem jest dziecko. Część dzieci ma w zwyczaju buntować się przeciw wydawanym poleceniom, inne dyskutują z rodzicem albo próbują wymusić zmianę zdania płaczem lub krzykiem, a jeszcze inne zgadzają się wykonać poleconą czynność, jednak odciągają w nieskończoność termin jej realizacji. W każdej z wymienionych sytuacji przydatne mogą okazać się poniższe zasady wydawania poleceń.
Sześć etapów skutecznego wydawania poleceń:
-
Podejdź do dziecka.
-
Zdobądź jego uwagę (dotknij ramienia, zawołaj po imieniu, nawiąż kontakt wzrokowy).
-
Sformułuj jednoznaczne, krótkie (dwu- lub trzywyrazowe) polecenie.
-
Poproś dziecko, by powtórzyło polecenie.
-
Powtórz polecenie tyle razy, ile jest to konieczne, a następnie poproś dziecko, by je powtórzyło (jeśli dziecko wcześniej nie zrobiło tego poprawnie).
-
Dopilnuj wykonania polecenia (nie odchodź od dziecka, dopóki nie skończy zadania!).
Etap 1. Podejdź do dziecka
Wykonanie tego pierwszego kroku – podejście do dziecka – wymaga pewnego zaangażowania z naszej strony. Zatem już to pozwala nam poczuć, że sprawa jest dla nas istotna. Jeśli wahamy się, czy podejść, to widocznie polecenie, które mieliśmy zamiar wydać nie jest na ten moment aż tak ważne.
Etap 2. Zdobądź uwagę dziecka
Ważne jest to, aby dostosować swój poziom do poziomu dziecka, tj. zrównać się wzrokowo. Wystarczy pochylić się lub kucnąć. Pomocne w skupieniu uwagi dziecka na naszej osobie może być dotknięcie jego ramienia, zwrócenie się po imieniu.
Etap 3. Wydaj krótkie polecenie
Skuteczne polecenie powinno być możliwie jak najkrótsze (dwa, trzy słowa). Ważne również, by było formułowane w pozytywnym znaczeniu, tzn. zamiast informacji: „Nie krzycz”, powiedz „Mów spokojnie”.
Etap 4. Poproś dziecko, by powtórzyło polecenie.
Upewniamy się, że dziecko dobrze nas usłyszało. Wystarczy poprosić o powtórzenie polecenia jeden raz (wyjątkiem są dzieci z deficytami, np. ADHD, Zespół Aspergera).
Etap 5. Powtórz polecenie tyle razy, ile jest to konieczne, a następnie poproś, by dziecko je powtórzyło.
Gdy dziecko ma trudności z koncentracją uwagi, może okazać się, że polecenie musi być powtórzone w tej samej formie kilka razy, by było ono w stanie zrozumieć je, a także zapamiętać i powtórzyć – w zależności od dnia, jakie ma dziecko.
Etap 6. Dopilnuj wykonania polecenia
Wykonania polecenia musimy dopilnować! To najważniejszy punkt w opisywanej metodzie. Dziecko powinno odczuć, że zależy nam na tym, aby wykonało zadanie. Tylko dzięki temu zrozumie, że polecenia należy wykonywać, ponieważ rodzic to sprawdzi. Bez tego jedyne czego się nauczy, to fakt, że nie warto się starać, gdyż i tak nikt tego nie skontroluje. Zrobiona z powodu niewykonanego polecenia, raz na jakiś czas, awantura nie jest wystarczającą motywacją do zmiany zachowania dziecka. Jeśli nie zamierzasz wyegzekwować jakiegoś polecenia, to lepiej go nie wydawaj.
Aby skuteczność była jeszcze lepsza
-
Polecenie musi być konkretne i jednoznaczne, np. „Zejdź z krzesła”, zamiast „Bądź ostrożny”.
-
Nie stosujmy ironicznych i niejasnych pytań czy kąśliwych żartów w stylu: „Czy ktoś mi w końcu pomoże?” lub „Ale masz dzisiaj porządek, naprawdę niesamowite…”.
-
Mówmy w sposób stanowczy, ale opanowany.
-
Zareagujmy pochwałą, gdy dziecko wykona polecenie – wzmacniamy wówczas to zachowanie (tzn. zwiększamy prawdopodobieństwo powtórzenia tego zachowania w przyszłości).
-
Reagujmy również, gdy następuje odmowa wykonania zadania. Wówczas odwołajmy się do zasad (dobrze jest spisać je wspólnie na kartce i powiesić w widocznym miejscu) lub wyciągnięcia konsekwencji. Pomoże w tym również, opisany poniżej, system żetonowy.
-
Potrenujcie na sobie wydawanie poleceń, gdyż wcale nie tak łatwo robić to od razu właściwie.
Część dzieci, zwłaszcza z zachowaniami opozycyjno-buntowniczymi, potrzebuje kilku minut, by przekonać się o konieczności wykonania polecenia. Dobrym rozwiązaniem, pozwalającym na uniknięcie niepotrzebnej dyskusji, jest wyznaczenie czasu na wykonanie polecenia (np. 5 minut). Chodzi o czas na przetrawienie komunikatu i poradzenie sobie z pierwszą reakcją tj. automatycznym sprzeciwem.
Wydawanie poleceń może nie być skuteczne w przypadku dzieci przejawiających silne zachowania opozycyjno-buntownicze lub zaburzenia zachowania. Tu konieczne będzie wyciąganie konsekwencji za odmowę wykonania polecenia.
System żetonowy
Chcąc wydawać polecenia jeszcze efektywniej, a przy tym zachęcić dzieci do ich wykonywania oraz podejmowania codziennych obowiązków, warto jest zaoferować im w zamian coś atrakcyjnego, co będzie motywowało ich do starań, a przy tym da satysfakcję z wykonywanych poleceń obu stronom (zarówno rodzicom, jak i dzieciom). W tym celu warto jest zastosować tzw. System żetonowy. Sprawdzi się on zwłaszcza wtedy, gdy chcemy, aby nasze dziecko wykonało coś, co z założenia jest dla niego trudne lub jest ono niechętne, gdyż czynność ta zwyczajnie nie jest dla niego wystarczająco atrakcyjna. Nagradzanie zachowań pożądanych nazywamy wzmacnianiem pozytywnym, które najefektywniej uczy dzieci prawidłowych zachowań, przy jednoczesnym utrzymywaniu dobrej relacji z rodzicem (czego nie można powiedzieć o karach).
System żetonowy – jak go stosować?
System żetonowy jest jedną z technik, która jest skuteczna w uczeniu pożądanych zachowań oraz wygaszaniu zachowań niewłaściwych. Polega na przyznawaniu punktów za ustalone wcześniej zachowanie, zbieraniu ich i finalnie wymienianiu na konkretne nagrody.
Konstrukcja systemu żetonowego:
-
Opisanie niepożądanego zachowania (kiedy się pojawia, jak często i w jakich okolicznościach).
-
Dokładne opisanie zachowania pożądanego – tak aby opis ten był zrozumiały dla dziecka. Należy formułować to zachowanie w sposób pozytywny, np. „będziesz sprzątać po zabawie” zamiast „nie wolno zostawić bałaganu w pokoju”.
-
Należy nadać wartość punktową zachowaniu.
-
Należy ustalić, ile razy dziennie zachowanie ma wystąpić.
-
Przyznawane żetony powinny być wspólnie przyklejane do tablicy korkowej/kartki wywieszonej w widocznym miejscu.
-
Uzyskane żetony mogą być wymienione na nagrody, których przedmiot ustalamy wraz z dzieckiem.
-
Nagrody dzielimy na 3 kategorie: małe, średnie i duże.
-
Najlepiej stosować system do jednego zachowania lub maksymalnie trzech wybranych zachowań (im starsze dziecko, tym zachowań objętych systemem może być więcej).
-
Żetony powinny być przyznawane od razu po właściwym zachowaniu.
-
Każdy zdobyty żeton należy chwalić.
-
Jeśli dziecku nie udaje się zdobyć żetonu (a zadanie jest konkretne i osiągalne), to można spokojnie wyjaśnić dziecku dlaczego mu się nie udaje i zachęcić, mówiąc, co dokładnie może zrobić.
Omówienie:
Stosując systemy żetonowe, najważniejsze jest nadanie odpowiedniej wartości punktowej zachowaniom. Im zachowanie bardziej wymagające i „cenne”, tym wyższą ma wartość punktową. Ustalenie ilości dziennej dla danego zachowania jest o tyle ważne, że część z nich wykonać wystarczy 2 razy dziennie (np. umycie zębów), a część powinno się wykonywać stosownie do sytuacji (np. gaszenie światła przy wychodzeniu z łazienki – możemy ustalić, że dziennie za to zachowanie można zdobyć maksymalnie do trzech punktów). Wyszczególnienie ilościowe zachowań punktowanych pozwoli uniknąć sytuacji wychodzenia co 5 minut z łazienki i gaszenia światła lub upierania się przy myciu zębów więcej niż dwa razy w ciągu dnia, by uzyskać więcej żetonów i móc wymienić je na nagrody.
Podział nagród
Wraz z dzieckiem sporządzamy listę nagród, dzieląc je na:
-
nagrody duże – np. zakup atrakcyjnej zabawki, wyjście do kina, wspólna wycieczka w ciekawe miejsce, itp. Zdobycie tego typu nagrody wiąże się z większym wysiłkiem i dłuższą perspektywą czasową – punkty są zbierane 3 – 4 tygodnie.
-
nagrody średnie – takie, o których zdobycie dziecko musi się postarać – ich wartość punktowa równa się ilości punktów, które można zdobyć w ciągu 1-2 tygodni, np. dodatkowa, wybrana przez dziecko zabawa z mamą/tatą po zakończeniu zabawy podstawowej.
-
nagrody małe – można je przydzielać często, a ich wartość wynosi dzienną ilość punktów możliwych do zdobycia (albo ich przeważającą część np. 2/3) np. dodatkowe 30 minut zabawy na dworze, dwie bajki na dobranoc czytane przez rodzica (lub o jedną więcej niż zazwyczaj),itp.
Dobrze jest utworzyć listę nagród w ten sposób, aby nagród małych było najwięcej, średnich mniej, a dużych tylko kilka ( np. małych ok. pięciu, średnich – trzy, a dużych – dwie). Wynika to z tego jak często można je wykorzystywać – małe nagrody można wybierać codziennie, więc ich większa ilość pozwoli zachować atrakcyjność nagradzania w opinii dziecka.
O czym jeszcze należy pamiętać stosując system żetonowy?
-
Nie odbieramy raz przyznanych punktów bez względu na zachowanie dziecka. W przeciwnym razie dziecko uzna swój wysiłek za niewiele warty skoro inne okoliczności mogą pozbawić je nagrody.
-
Za pojawienie się pożądanego zachowania ujętego w zasadzie, należy przyznać punkty niezależnie od tego, jak dziecko zachowuje się w innych sytuacjach.
-
Nie można odebrać raz przyznanej nagrody za zebranie określonej liczby żetonów.
-
Dziecko może samo zdecydować na co przeznaczy punkty – czy wykorzystuje je na mniejszą nagrodę, czy zbiera na większą. Jeśli punkty zostaną wykorzystane – automatycznie traci je ze swojego konta.
-
Warto zachęcać dziecko do zbierania żetonów w celu uzyskania większej nagrody, gdyż uczy to odraczania gratyfikacji, oszczędności i roztropności.
-
Na początku wprowadzania metody warto jednak nagradzać za mniejszą ilość żetonów, tak by dziecko na koniec dnia zostało docenione.
-
Nagrody muszą być tak dobierane, aby były dostatecznie atrakcyjne dla dziecka i jednocześnie na miarę możliwości rodziców.
-
Warto od czasu do czasu zmieniać nagrody – aby ich atrakcyjność nie malała.
-
Jeśli przez pierwsze 3 dni od ustalenia zasad i sfomułowania systemu żetonowego, dziecko nie zdobywa punktów to znak, że należy zmienić zasady pracy. Aby system żetonowy mógł zadziałać i przynieść oczekiwane efekty, dziecko musi mieć możliwość osiągnięcia sukcesu.
-
Pracę nad danym zachowaniem planuje się na 1-3 miesięcy. Nie warto kończyć zbyt szybko, gdyż poprzednie, złe zachowanie było utrwalone przez wiele tygodni, a więc by nawyk okazał się trwały, warto nieco przedłużyć proces zanim ogłosimy sukces.
Przykłady zastosowania systemu żetonowego:
-
gdy chcemy wykształcić w dziecku nawyk wykonywania konkretnego obowiązku (sprzątanie zabawek, mycie zębów, grzeczne siedzenie przy stole);
-
gdy chcemy zmotywować dziecko do nauki potrzebnych umiejętności (kolorowanie, wiązanie sznurówek, czytanie, dzielenie się swoimi rzeczami);
-
gdy chcemy zniwelować konkretne niewłaściwe zachowanie (rozrzucanie zabawek, niewłaściwe zachowanie przy stole, bicie rówieśników, zabieranie zabawek, wybuchy złości);
-
gdy chcemy wzmocnić motywację dziecka do ogólnego posłuszeństwa – zamiast straszenia go karą, motywujmy nagrodą.
Opisana technika może być stosowana u dzieci w różnym wieku, także w przypadku nastolatków (zbieranie żetonów za naukę i wymiana np. na nową grę, sprzęt czy dłuższe spędzanie czasu poza domem).
Źródła:
„Sposób na trudne dziecko” – A.Kołakowski, A.Pisula,
Psycholog Natalia Krawiec
